Ο νομός Σερρών είναι μία από τις πλουσιότερες περιοχές της χώρας σε λαογραφικά έθιμα και παραδόσεις, γεγονός που οφείλεται και στην ιδιαίτερη σύνθεση του πληθυσμού, αφού αποτελείται από ντόπιους, Μικρασιάτες, Πόντιους, Θρακιώτες κ.α.
Μοναδικά ήθη, έθιμα και πατρογονικές παραδόσεις αναβιώνουν σε διάφορα μέρη του νομού, όπως το έθιμο της Γυναικοκρατίας, τα Αναστενάρια, ο Κλήδονας και η Γερακίνα στη Νιγρίτα Σερρών. :
ΚΛΗΔΟΝΑΣ
Ο Κλήδονας ζωντανεύει τη μέρα του Αη-Γιαννιού, στις 24 Ιουνίου, που συμπίπτει με τη θερινή τροπή του ήλιου, η δύναμη του οποίου φανερώνει κυρίως τα μελλούμενα, σύμφωνα με τις θαμπές μνήμες του παρελθόντος.
Ο γιορτασμός αρχίζει από την παραμονή με τις μεγάλες φωτιές που ανάβονται και τις πηδούν ακόμη και τα παιδιά. Κατόπιν φέρνουν οι ανύπαντρες κοπέλες από το πηγάδι το αμίλητο νερό και το αδειάζουν στη ‘γραγούδα’ (πήλινο δοχείο), ρίχνοντας μέσα κι από ένα ‘ριζικάρι’, κάποιο προσωπικό, συνήθως πολύτιμο, αντικείμενο. Σκεπάζουν έπειτα τη γραγούδα και την αφήνουν όλη νύχτα κάτω από τον ξάστερο ουρανό. Πηγαίνουν τότε όλες για ύπνο και ονειρεύονται τον άντρα που θα παντρευτούν.
Την επόμενη μέρα ανοίγεται με τραγούδια η γραγούδα και καθώς η κάθε μία παίρνει πίσω το αντικείμενο που της ανήκει, ακούγεται κι από ένα δίστιχο, το περιεχόμενο του οποίου έχει κάποια σημασία για το ‘ριζικό΄ της κοπέλας, στην οποία εκείνη τη στιγμή απευθύνεται. Τα ριζικάρια κάποτε τελειώνουν και καθώς βασιλεύει ο ήλιος κάθε κοπέλα γεμίζει το στόμα της με μια γουλιά αμίλητο νερό, στέκεται μπροστά στο παράθυρο και περιμένει μέχρι ν’ ακούσει το πρώτο ανδρικό όνομα. Αυτό πιστεύεται πως θα είναι και το όνομα του άνδρα που θα παντρευτεί.
ΑΝΑΣΤΕΝΑΡΙΑ
Στις 21 Μαΐου Κωνσταντίνου και Ελένης, οι κάτοικοι της Αγ. Ελένης και της Κερκίνης γιορτάζουν τα Αναστενάρια. Το έθιμο σύμφωνα με τις έρευνες που έγιναν έχει τις ρίζες του στην αρχαιότητα αν και οι αναστενάρηδες εμφανίζονται με χριστιανικές εικόνες στα χέρια τους. Οι αναστενάρηδες μαζεύονται στο ‘κονάκι’ ένα δωμάτιο όπου προσεύχονται και αυτοσυγκεντρώνονται. Κάθε νέος αναστενάρης πρέπει πρώτα να μυηθεί και μετά να πάρει μέρος στην γιορτή.
Δεν υπάρχει σαφής περιορισμός όσον αφορά το φύλο, την ηλικία ή την θρησκεία του αναστενάρη. Μετά την μύηση μπορεί να πάρει μέρος στο πάτημα των κάρβουνων όπως και οι υπόλοιποι, πράγμα που δεν μπορεί να εξηγηθεί επιστημονικά λόγω των υψηλών θερμοκρασιών που αναπτύσσονται στα κάρβουνα.
ΓΥΝΑΙΚΟΚΡΑΤΙΑ
Στα χωριά Μονοκκλησιά, Ν. Πέτρα, Ανω Καμήλα, Χαροπό, Μελενικίτσι υπάρχει το έθιμο της Γυναικοκρατίας, ή (Βρεξούδια ή Γιορτή της Μπάμπως).
Το έθιμο, το οποίο έφεραν στην Μονοκκλησιά πρόσφυγες από την Θράκη επαναλαμβάνεται κάθε χρόνο στις 8 Ιανουαρίου. Σύμφωνα με αυτό οι γυναίκες μία ημέρα του χρόνου παίρνουν στα χέρια τους την εξουσία του χωριού.
Όλες οι θέσεις άσκησης εξουσίας στο χωριό καταλαμβάνονται από γυναίκες ενώ οι άνδρες ασχολούνται με τα οικιακά.
Τα τελευταία χρόνια το έθιμο έλαβε ιδιαίτερο πανηγυρικό χαρακτήρα και προσελκύει πλήθη επισκεπτών που έρχονται να χαρούν τα “Διονυσιακά” γλέντια στα οποία πρωταγωνιστούν οι Αμαζόνες της Μονοκκλησιάς
ΓΕΡΑΚΙΝΑ
Φημισμένη σ’ ολόκληρη την Ελλάδα Γερακίνα, που το τραγούδι της αποτελεί σήμερα πανελλήνιο ύμνο της λαϊκής Μούσας, έχει πατρίδα της τη Νιγρίτα. Κατά την παράδοση η Γερακίνα έζησε γύρω στα 1850-1870 σε μια οικία της Νιγρίτας, στη γραφική συνοικία “Τσουκαλάδες”. Ήταν εξαιρετικά όμορφη και γι’ αυτό περιζήτητη νύφη. Όλα τα παλικάρια προσπαθούσαν να κατακτήσουν την ωραία Γερακίνα. Ο “Χάρος” όμως ζήλεψε την ομορφιά της και ήρθε πολύ νωρίς να την πάρει. Μια μέρα λοιπόν το μεσημέρι μόλις είχε στρώσει το τραπέζι η Γερακίνα πήγε με την “στάμνα” της να φέρει νερό από το πηγάδι.
Ρίχνοντας όμως τον “κουβά” στο πηγάδι, έχασε την ισορροπία της κι έπεσε μέσα, αφήνοντας απελπισμένες φωνές. Στο άκουσμα των φωνών, κατά τους στίχους του τραγουδιού, “έτρεξαν μικροί μεγάλοι” και μεταξύ αυτών και το γενναίο παλικάρι της, το οποίο χωρίς δισταγμό κατέβηκε στο πηγάδι, για να σώσει την αγαπημένη του. Μετά από λίγο όμως ανέσυραν επάνω το νέο μισοπεθαμένο και τη Γερακίνα “νεκρή”. Το πηγάδι αυτό της Γερακίνας, το οποίο σώζεται ακόμη και σήμερα στη Νιγρίτα (στη συνοικία “Τσουκαλάδες”) απέμεινε ο τελευταίος μάρτυρας της λαϊκής αυτής παράδοσης. Λίγα χρόνια αργότερα, σ’ ένα καφενείο της Νιγρίτας, βρέθηκε ο λαϊκός ποιητής και τραγουδιστής, ο οποίος έκανε την ιστορία της Γερακίνας τραγούδι. Από τότε η Γερακίνα σαν τραγούδι και σαν χορός πέρασε στην αιωνιότητα και δεν άργησε να περάσει τα όρια της μικρής Νιγρίτας, για να γίνει γνωστή πανελλήνια και ν’ αγαπηθεί τόσο από το λαό.
ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΠΑΛΗ
Η παραδοσιακή πάλη, τα λεγόμενα “κισπέτια” είναι αναπόσπαστο στοιχείο στις μεγάλες τοπικές εμποροπανηγύρεις της Ηράκλειας, της Σκοτούσας, της Μαυροθάλασσας, της Νιγρίτας και της Σκουτάρεως.
Δεκάδες παλαιστές απ’ όλη την Ελλάδα αλλά και τις γύρω βαλκανικές χώρες συρρέουν κάθε χρόνο στα μεγάλα σερραϊκά πανηγύρια, αναβιώνοντας ένα πανάρχαιο λαϊκό άθλημα, αλλά διεκδικώντας και υψηλά χρηματικά έπαθλα.
Οι αθλητές, γυμνοί από την μέση και πάνω, αλείφονται με λάδι για να δυσκολεύουν τους αντιπάλους τους και με τις περίτεχνες λαβές και κινήσεις τους προσφέρουν ένα μοναδικό εντυπωσιακό θέαμα στο παρευρισκόμενο κοινό που χειροκροτεί με ενθουσιασμό, νικητές και ηττημένους.
ΚΑΛΟΓΕΡΟΣ
Πρόκειται για ένα έθιμο το οποίο προέρχεται από την Ανατολική Ρωμυλία και αφορά τη γονιμότητα της γης. Αναβιώνει στην Αγία Ελένη τη Δευτέρα της Τυρινής και το μετέφεραν εκεί οι κάτοικοι του χωριού από το Κωστί της Αγαθούπολης. Στο έθιμο αυτό συμμετέχουν μόνο άνδρες με κορυφαίο πρόσωπο του δρώμενου τον “Καλόγερο”. Αναπόσπαστο στοιχείο στην αμφίεση του αποτελεί μια “σφούγκα”.
Πρόκειται για πάνα παραδοσιακού φούρνου την οποία παραδίδει τελετουργικά στον “Καλόγερο” ο Αρχιαναστενάρης. Ο “Καλόγερος”, λέει η παράδοση, πέθανε και μετά από λίγα λεπτά αναστήθηκε μόλις τον ρίξανε στο νερό.
ΔΡΑΚΟΚΤΟΝΙΑ
Η παράδοση αναφέρει ότι στο Νέο Σούλι υπήρχε ένα θηρίο (δράκος) , που εμπόδιζε τη ροή των νερών πουβρισκόταν ψηλά στη πηγή και τα απελευθέρωνε, αφού πρώτα κάθε χρόνο του προσφέρονταν με κλήρο για φαγητό ένας κάτοικος του χωριού. Κάποια χρονιά ο κλήρος έπεσε στη βασιλοπούλα του χωριού. Όταν ήρθε η στιγμή για να προσφερθεί η βασιλοπούλα θυσία στον δράκο, στον τόπο του μαρτυρίου, παρακάλεσε τον θεό να την σώσει. Τότε εμφανίστηκε ο Άγιος Γεώργιος πάνω στο άλογο του έχοντας στα χέρια του σταυρό και κοντάρι και φόνευσε τον δράκο. Στις ευχαριστίες τις βασιλοπούλας ο Άγιος Γεώργιος το μόνο που τις ζήτησε σαν χάρη ήταν το να χτίσει εκκλησία μέσα στο χωριό.
Δρώμενο:
Από τη μέρα που έγινε το θαύμα του Αγίου Γεωργίου μέχρι και σήμερα κάθε χρόνο τη μέρα της εορτής της μνήμης του, γίνεται αναπαράσταση της “Δρακοκτονίας”. Δύο μαυροφορεμένες κοπέλες οδηγούν την βασιλοπούλα στο χώρο της θυσίας στη πλατεία του χωριού όπου γίνεται και το πανηγύρι για τη θυσία. Σε μικρή απόσταση βρίσκεται τοποθετημένο ένα ομοίωμα του “δράκου”. Μετά από λίγη ώρα καταφτάνει ο Άγιος Γεώργιος καβάλα πάνω σε λευκό άλογο κρατώντας το κοντάρι του. Φονεύει τον δράκο, σώζει τη βασιλοπούλα και ελευθερώνει τα νερά.
Ακολουθεί λαϊκό γλέντι με χορό, κρασί και παραδοσιακά φαγητά.
ΔΡΑΚΟΚΤΟΝΙΑ
Την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς στην Πρώτη, αναβιώνει το έθιμο της “Ντερβένας” (Πυρολατρείας). Αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της παράδοσης των κατοίκων της Πρώτης με ρίζες που χάνονται στο βάθος του χρόνου. Ξεκινά περίπου δύο μήνες πριν, με την συγκέντρωση πουρναριών από κάθε συνοικία ξεχωριστά. Στόχος αποτελεί το ποια συνοικία θα πραγματοποιήσει την μεγαλύτερη “Ντερβένα”.
Το βράδυ της τελευταίας Κυριακής της Αποκριάς, με τη συνοδεία μουσικών παραδοσιακών οργάνων οι κάτοικοι της Πρώτης και των γύρω περιοχών , περιοδεύουν στις συνοικίες και ανάβουν μια – μια τις φωτιές (ντερβένες). Το έθιμο συμβολίζει το κάψιμο των παθών, του μίσους, της κακίας και της εχθρότητας των ανθρώπων. Η κορύφωση της εκδήλωσεις γίνεται στην κεντρική πλατεία του χωριού με χορούς, άφθονο κρασί, πίττες και παραδοσιακά σαρμαδάκια.
ΚΟΥΡΜΠΑΝΙ
Πρόκειται για ένα πανάρχαιο έθιμο που αναβιώνει στην Αγγίστα και ο πυρήνας του βασίζεται στην έννοια της θυσίας στον άγιο του χωριού. Με τον τρόπο αυτό οι κάτοικοι της περιοχής επιχειρούσαν να εξευμενίσουν τον άγιο τους, για το καλό των ίδιων και του χωριού. Ανήμερα της γιορτής του Αϊ – Γιάννη σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο, κοντά στην εκκλησία από την παραμονή σφάζουν το μοσχάρι, το κρέας του οποίου βράζουν σε μεγάλα καζάνια όλη τη νύχτα. Την επόμενη ημέρα μετά τη θεία λειτουργία και αφού πρώτα ο ιερέας ευλογήσει τους πιστούς, το εκκλησίασμα κατευθύνεται στην αίθουσα για να γευτεί το μοσχαρίσιο κρέας που προσφέρεται μαγειρεμένο με πλιγούρι.
ΧΕΛΙΔΟΝΙΣΜΑΤΑ
Τα “χελιδονίσματα” είναι η συνήθειο των παιδιών να τραγουδούν την πρώτη Μαρτίου την άφιξη των χελιδονιών κρατώντας ένα ξύλινο ομοίωμα τους. Ως τραγούδι και ως τελετουργικό εντάσσεται σε έναν ευρύτερο εθιμικό κύκλο της ημέρας αυτής, της Πρωτομαρτιάς, η οποία ως πρώτη ημέρα του χρόνου παλαιότερο, συνδέεται με πολλά δρώμενα μαντικού, μαγικού και λατρευτικού περιεχομένου.
Τα “χελιδονίσματα” αναβιώνουν στη Νιγρίτα και σε πολλά χωριά της Βισαλτίας. Τα τελευταία χρόνια χάρη στις προσπάθειες του “Λυκείου Ελληνίδων Σερρών” αναβιώνει και στη πόλη των Σερρών.
ΚΕΤΣΕΚΙΑ
Πρόκειται για ένα λαϊκό δρώμενο της Αποκριάς που γίνεται στο χωριό Ποντισμένο. Εκεί μάλιστα έχει επιβιώσει έως τις μέρες μας ο πιο αρχέγονος ίσως τύπος λύρας του ελλαδικού χώρου (οι ντόπιοι το ονομάζουν “γκίκα”). Πρόκειται για μια εξαιρετικά αδρή και “πρωτόγονη” κατασκευή στην οποία ως χορδές χρησιμοποιούνται πλέον σύρματα από φρένα μοτοσικλέτας. Τα “Κετσέκια” του Ποντισμένου είναι έθιμο το οποίο δεν συναντάται σε κανένα άλλο μέρος της Ελλάδας.